Mungkan Ga Na Sut Rai Ni Hpe Gara Hku Jai Lang Na

Mungkan ga na arai ni hpe jaw ai masa hte gara hku jai lang na ngu ai lam hpe jawm madat la yu ga. Karai Kasang gaw mungkan hpe yawng a matu hpan da ai. Lamu ga gaw shinggyim masha ni hpe garum ya ai hte arung arai ni hte nsi nai si ni hpe shapraw ya ai. Dai ni gaw hkrak nga yang ting kyeng a matu n re sha, yawng a matu rai ra ai. Masha hkum shagu asak a matu ahkyak ai hpe lu na ahkaw ahkang nga ai, shanhte kaw na dai ni hpe n mai la kau ai, masha gaw sutgan arung arai madu lu na ahkaw ahkang nga ai raitim, masha ni kade lu ai hta shai ai lam ni gaw galoi mung nga na re. Lama wa masha nkau gaw tinang ra ai hta grau lu tim nkau gaw asak hkrung na matu ahkyak htum ai hpe pyi n lu ai rai yang, ndai gaw tsaw ra myit madun ra na hte grau nna tara rapra ra na lam hpe tsun ai re.

           Madu hte sha seng ai arung arai hpe tinang hkrai mai madu lu nga ai. Masha gaw shi galaw ai bungli hte mungkan ga hpe hkrang shapraw nna, de a adaw achyen hpe shi mai madu ai. Tinang madu da ai arai nga ai majaw wanglu wanglang galaw lu ai hte masha ni hpe shamyet shanat n ra ai. Ndai gaw masha langai hpe shi lu ai hpe kyem da shangun ai, lajang shangun ai hte n hten n bya na matu makawp maga shangun ai re.

          Dai hte n htan shai ai masa gaw, yawng a shawa rai gaw law malawng hten za ai, hpa majaw nga jang kadai mung dai rai hpe lit n la kam ai majaw re. Anhte a lata hta e tinang madu ai arai nga ai gaw tinang hpe lit la shangun ai hte shawa bungli hta mung lit la shangun ai lam re. Shing rai, tinang a matu arai madu shangun ai gaw shawa shanglawt a matu ahkyak ai lam re. Ndai gaw jet ai demokresi sut masa hte hkrak re, hpa majaw nga jang, sut masa bungli kaw nna lu ai akyu ni masha shagu hkam sha na matu gaw tinang lu ai arai hku nna sha byin mai ai majaw rai nga ai.           

          Rai timung Madu hte sha seng ai arung arai a ahkaw ahkang (right to private property) hpe galoi mung awmdawm ahkaw ahkang hku nna n mai sawn la ai. Tinang madu ai arai hpe yawng a matu kaja na hku jai lang ra ai. Grau nna shawa madu ai rai ni re, ga shadawn, lam nmaw hta jaw da ai nhprang wan zawn re ni gaw, tinang madu ai rai hte mung seng ai, bai nna cell phone gaw nang madu ai re, raitim, masha langai gaw tsang shara nga ai majaw ahkyak nna garum hpyi jang, shi hpe jaw lang ra ai. Mungkan ga a arai ni hpe kaja ai hku hpareng hparan na matu tinang madu ai arai hpe lakung lakap zawn jai lang ra ai. Masha langai ngai gaw, rai nkau hpe tinang madu ai arai zawn sawn la ra ai. Lama wa masha shagu gaw arai shagu a ntsa e lit nga ai ngu jang, tatut hta kadai mung gara rai ni a ntsa e lit la ra ai ngu n hkam sha ai. Kaja wa nga jang, arai yawng gaw masha yawng a matu rai ra ai ngu ai tara nga ai.

          Tinang a arai hpe madu ai masha gaw dai arai ni hpe shi madu ai rai nna dai ni gaw jawm jai lang na matu re. Ndai hta myit yu ra ai lam gaw ya jang asak naw hkrung nga ai masha manang ni a matu sha n re, hpang de bai shangai wa na  masha ni a matu mung myit ya ra ai. Ndai gaw bawngring ngang grin ai tara (principle of sustainability) a majaw re. Bawngring ai sut masa bungli ngu ai gaw, shawa masha ni bai n lu kapa ai, bai n lu shapraw ai nhprang sut rai hpe htum mat hkra n mai jai kau ai ngu mayu ai. Dai majaw, nhprang sut rai hpe jai lang ai shaloi madu a tingkyeng akyu a matu sha n mai myit ai, yawng a matu kaja ai hpe mung myit ra ai, ngu mayu ai. Arai madu gaw shi a arai hpe akyu pru na hku jai lang na lit nga ai, shing n rai, kaga masha ni hpe akyu pru hkra jai lang shangun ra ai, lachyum gaw, masha yawng a matu lama ma ningnan shapraw ya ra ai ngu mayu ai re.   

          Dai ni na ten hta, arung arai hpe akyu pru hkra shapraw na matu lit nga ai ngu ai gaw, lamu ga arang hte sha seng ai n rai, grau nna kung kyang ai hpaji hte mung seng wa sai, tsun ga nga jang, myit nyan hpaji sutgan mung lawm nga ai. Hpaji kunghpan wa ai mungdan ni gaw ndai zawn re ai hpaji sutgan hpe grau madung da nga ma ai, lamu ga hte nhprang rai madu ai lam gaw lu su nga mai na matu nau pyi n ahkyak wa sai. (John Paul II, CA 32). Ga shadawn, grai asi si ai hte laklai ai hkai tum ni hpe sut hpaga hpung kaba ni jum manat da ai gaw hkrit tsang shara rai nga ai. Ndai rai ni hpe jai lang lu na mungkan ting hte seng ai ahkaw ahkang n nga jang, yawng a matu kaja ai hpe lu la na n re. Mungkan ting yawng a matu kaja ai ngu ai gaw, matsan mayan re ai mungdan ni mung ndai nnan shapraw ai rai ni hpe  jai lang lu na matu lajang ya ra ai hpe tsun mayu ai re.

Ya matut nna tinang madu ai arung arai hpe jaw ai hku jai lang ra ai matsun maroi ga ni hpe madat la yu ga.

Tinang madu ai arai hpe tinang n lu madu ai masha gaw, hpa hta mung myit lawm na n re, raitim, shi sha lu ai daram sha nna, bungli gaw yawm htum galaw na re nga nna, Scotland myu sha sut masa ninghkring wa Adam Smith hku nna 1790 ning hta tsun shana lai wa sai.       (1723-1790), Scottish economist

     Tinang madu ai arai n nga jang, masha ni hpe garum ai lam hta kabu gara lam n nga ai; Tinang lu madu da ai arung arai, ja gumhpraw n lu da ai rai jang, tinang a manang ni, bu htawt hkawm ai ni, tsin-yam hkrum nga ai ni hpe n lu garum ai majaw, myit pyaw lam n lu la ai. nga nna Greek myitmang hpaji ninghkring Aristotle B.C 322 ning hta stun shana da sai. 

Aristotle (384-322 B.C.), Greek philosopher and scientist, Politics, bk. 2, pt. 5

Shinggyim masha gaw shi asak hkrung nga ai ten hta, shi asak hkrung hkam kaja lu na matu ra ai lam ni hpe lu la ra ai. Lama n lu la ai rai jang, magam bungli galaw ai hku nna mung, hpyi lajin ai hku nna mung lu la ra ai. nga nna Germany mung na Cardinal Joseph Frings 1978 ning hta tsun shana lai wa sai.

Mungkan ga gaw marai shagu ra gadawn ai hpe law hkra jaw ya lu ai atsam nga nga ai. Rai tim, lamak law hpaw myit rawng ai ni a matu gaw n law hkraw nga ai nga nna, ( 1869-1948 ) ning hta nga lai wa sai, India mungdan a mung masa ningbaw wa Mahatdama Gandhi tsun shana lai wa sai.

Ngai grai ra sharawng ai lam langai mi gaw, matsan mayen re ni a matu gaw de da ai, matsan ai nawku hpung hpe sha grai ra sharawng n ngai, nga nna 2013 ning March shata 16 ya shani Wa Sara byin Francis tsun shana lai wa sai.

Nang masha ni hpe garum ai shaloi,  shanhte galaw lu ai magma, shanhte galaw ra ai magam hta nang sa shang galaw ya n ra ai nga nna, ( 1809-1965) hta nga lai wa sai America gumsan magam Usa ABRAHAM LINCOLN tsun shana lai wa sai. Ngu ai lam ni hpe tang madun dat lug a ai law.