Simsa Ai Lam Hte Makau Grup Yin Shingra Hpaji (Ecology) A Lam

Hpunau ni anhte shinggyim masha ni ngwi pyaw simsa let nga pra sa wa lu na matu makau grup-yin shingra tara ni gaw grai dam lada ai hku makawp maga ya nga ai re.

Johannes burg mare kaw 2002 ning hta galaw ai, ngang grin ai, bawngring rawt jat ai zuphpawng hta Wa Sarabyin John Paul II shadum ai gaw, Hkristan masha shagu hta, grupyin shingra tara hpaji hpe sharin  la na lit kaba nga ai nga nna, tsun lai wa sai.  Anhte shinggyim masha ni gaw shingra tara hte rau nga pra sa wa ai ni rai nga ga ai.

Makau grup yin shingra tara hte nga sa ai prat “ecological vocation”  gaw ya aten hta grau ahkyak wa nga sai”.  Ya aten hta, makau grup-yin shingra tara hpaji hpe manu shadan chye ai, shinggyim masha (ecological humanity) ni law htam wa na  grai ahkyak la nga sai. Makau grup-yin shingra tara hpe manu shadan ai wa gaw shinggyim masha a sari sadang hte hpring tsup ai wa re.

Tsun mayu ai gaw “asak”, “magam bungli” hte “lit” hpe hkungga ai rai nna shi hkrai shi kaja nga ai mungkan hpe, Hpan Madu Karai Kasang hpan da ya ai rai nga ai. “Hpan Madu Karai Kasang hte simsa ai” ngu ai gaw “hpan da ai arai yawng hte simsa rapra let nga sa ai” hpe tsun mayu ai re. “Nhprang shingra hpe n hkungga ai” dai kaw na byin wa ai “nhprang sut rai ni hpe mya sha ai” gaw mungkan simsa lam hpe jahkrit shama ai re hpe Hkristan masha shagu chye da ra nga ai.  

Grupyin shingra hpaji hte seng nna Nawku hpung hku nna Wa Sarabyin Francis gaw shi ka shana da ai laika “LAUDATO SI”  hta mungkan ga gaw, masha yawng hte seng ai ‘shawa yawng a nta’ (common home) re nga nna tsun da ai. Ndai nta hpe shagreng shangang na, lit la shakut ai ni yawng hpe  shakawn shagrau da nga ai.

Hkristan ni grupyin shingra hpaji (ecology) hte seng nna myit galai shai na matu n-gun jaw nga ai: “Anhte a shawa nta hpe makawp maga na ahkyak ai ngu ai lam gaw shinggyim dinghku ni yawng hpe woi awn nna ngang grin hkum tsup na matu bawngring rawt jat na matu shakut ra ai ngu mayu ai re.

Hpan Madu gaw anhte hpe n kau da ai, Shi a hpan da ai masing hpe galoi mung n kau da ai, anhte hpe hpan da ai majaw shi myit malai n lu ai. Shinggyim masha gaw anhte a shawa nta hpe rau gaw gap na atsam nga ai.   Anhte yawng jawm madu nga ai shawa yawng a nta hpe lam amyu myu hku nna makawp maga ai ni yawng hpe n-gun jaw mayu ai hte chyeju dum mayu ai nga nna Wa Sarabyin Francis tsun shana lai wa sai. (LS, 13)”.

Hkum tsup ai grupyin shingra hpaji ecological bawngring rawt jat ai the seng nna Wa Sarabyin Francis tsun shadum ai hta: anhte mungkan masha ni hta manghkang lahkawng hkrum katut nga ga ai. Dai gaw “ Makau grupyin hte shawa masha” hte seng ai mang hkang rai nga ai. Ndai manghkang lahkawng gaw shada makyit mahkai nga ai majaw langai sha n rai nga ai, grai sung ai manghkang lahkawng tai wa nga ai. Hpa majaw nga yang makau grupyin hte shawa gaw langai hte langai matut mahkai nga ai.

          Mahtai tam ai shaloi hkum tsup ladat the galaw sa wa na ahkyak ai. Matsan mayan re ni the, shinggan de garan kau hkrum ai ni hpe shanhte a sari sadang hpe bai jaw ra ai. Dai hku galaw ai gaw nhprang tara hpe mung kalang lata makawp maga ai the bung nga ai.” (LS 139).   Grupyin masa hkan ai lam “Ecosystem” hpe hkum tsup ai hku tsun dan ai hte sha n hkum tsup nga ai. Shinggyim masha a hkum tsup ai asak, manu dan ai lam ni hpe mung sharawt ya nna gahkyin gumdin na matu tsun gwi ra ai” (LS 224). Nga nna tsun shadum sai.

          Makau grup-yin lailen hte seng nna Nawku Hpung sharin shaga ai madung laika gaw, Wa Sarabyin Francis ka da ai Laudato Sì (2015) matsun maroi laika rai nga ai. Dai laika gaw Makau grupyin shingra hpaji (ecology) hte seng nna lawan ladan bai gram la ra ai lam ni lawm nga ai, hpungtang hpaji hta madung da nna byin wa lu ai  manghkang ni hpe mung matsun da ya nga ai.

Dai lam ni hta mung masa kaw nna hpa n galaw ya lu ai lam, mung masa gaw hpaji ladat hte ja gumhpraw hpang e sha hkan-ma hkawm nga ai lam, myit n su ai masa hku nna lamu ga sut rai ni hpe chyup sha nna jahten kau nga ai lam ni lawm nga ai. Manghkang a mahtai hpe masha hkum nan tam ra ai, hpan da ai magam hte matut mahkai lam shut shai wa ai.

Ngai hte nye hkum, shing gyim masha ni hte Karai Kasang, mungkan ga hte masha yawng gaw shada da matut mahkai nga ai., Shingra hte anhte a prat matut mahkai ai hpe hkap la ai gaw, jet ai kahpu kanau myit, tara rap ra ai myit, kaga ni hte sadi dung ai myit rai nga ai nga nna shading sharai ya ai.  (LS 70).

                   Dai majaw jet ai grup yin shingra hpaji gaw, shawa masha hte seng ai grupyin shingra hpaji, htunghkying hte seng ai hpaji ni rai nga ai. Dai hpe “shadawn sharam ai, shading sharai ai; rawt jat lam lu wa hkra daw jau ai lam ni rai nga ai. Dai gaw grau hkam kaja wa na lam, shinggyim masha a matu grau akyu jaw ya na lam, shawa hte grau seng ai grau hkum tsup ai lam ni rai nga ai” nga nna Wa Sarabyin Francis tsun lai wa sai (LS 112). LAUDATO Sì hta jan nna, POPULORUM PROGRESSIO (1967)  hte CARITAS IN VERITATE (2009) ni mung shawa  hte makau grup yin hpe makawp maga ai matsun maroi laika ni rai ma ai.

 N dai ban na masha ni gaw, du na ban na masha ni sak hkrung nga pra lu na matu, ahkaw ahkang ni la kau ya nga ma ai. Ndai lam hpe sagawn yu yang, teng ai daram gaw teng nga ai. Dai lam hpe gahkyin gumdin ai hku nna sha galai shai ya lu ai. Shing rai Wa Sarabyin Francis tsun ai gaw: “Du na ban na masha ni a matu anhte ndai ban hta nga ai ni, kaning re ai mungkan hpe jaw da ya na ngu ai hpe myit dat yu jang, anhte a ningmu ni shai wa na ra ai; mungkan ga gaw anhte manu jahpu n jaw ai sha lu la ai kumhpa rai nna kaga masha ni hpe mung garan gachyan ya ra ai.

Anhte hpe mungkan ga jaw da ya ai rai nna, dai hpe asung jashawn sha na ngu ai hpe sha, n mai myit ai, dai hku myit ai rai jang, lamu ga a hkum tsup mai kaja ai lam hte, htuk shapraw ya lu ai akyu ni hpe, tinang chyu madu la kau ai hte bung mat ai. Tinang a akyu matu sha yaw shada mat ai rai nga ai.” (LS 159).

          Npawt nhpang shawa hte seng ai tara ni rai nga ai, masha ngu ai (personhood) gaw gahkyin gumdin ai (solidarity)  garum ningtum ai (subsidiarity)   lam ni a majaw, shawa a hkrang hpe chye lu nna, hkan sa ra ai lailen tara ni hte jahtuk la lu ai. Ya ten hta hkrum nga ai dahkat ni hpe yu dat yang, tara langai mi naw jat bang yang htap htuk na re: dai gaw bawng ring ai tara ngu ai re.

Bawng ring ai tara gaw shawa lailen hte seng ai htung hking tara ni hpe shinggyim masha a nga sat nga sa  hte lamu ga bawng ring wa na matu, tatut jai lang shangun ai tara re. Bawng ring ai tara hpe masha ni tsun bawng ban ai shaloi shanhte gaw lamu ga a grupyin masa hkan ai lam (ecosystem) hte dingyang grin nga nna lamu ga gaw shi hkrai shi, shi a nhprang sut rai hpe bai gyin shalat ai ten du hkra makawp maga ya ra ai ngu mayu ai re.

          Makau grup yin shingra tara hpe sung lang ai the seng nna matsun maraoi ga hpe madat la yu ga.

         Anhte gaw Karai Kasang n rai ga ai. lamu ga gaw anhte shinggyim masha ni rai n pra ai kaw nna nga chyalu rai sai. Shinggyim masha ni yawng law htam hkra lu la jai lang na matu shi anhte hpe jaw ya sai. Dai rai yang lamu ga makau grup yin, hta apu pu a si si wa nna, anhte law htam hkra lu la ai zawn hpang nap rat na masha ni a matu mung anhte lajang da ya ra ai nga nna, Wa Sarabyin Francis tsun shadum ya sai.( LS 67)

          Masha langai mi gaw, shi madu da ai sut rai n i hpe kam ai garam jai lang lu ai. Rai tim masha langai mi gaw, shi n ta na shalum ai jak hpe shayawm lang nna, lum palawng hpe madaw gahtap hpun ai hku nna, nga ai wa a myit masa gaw, makau grup yin hpe  jasan jaseng ai hta shang lawm ai, dat n hprang wan shalom ya ai jak hpe sharam lang ai, myit su myit kup ai wa rai nga ai nga nna, Wa sarabyin Francis tsun shana lai wa sai.( LS 211)