Mungkan Masa Hte Mungdan Gyin Shalat Ai Lam

Mungdan langai gyin shalat ai hta daini mungkan masa (Current International Politics) lam yan mung ahkyak madung langai rai nga ai. Cold war, katsi majan ngut mat wa ai hpang mungkan a masa lam gaw hpyen masa hte makam (idealogy) shingjawng hkat ai kaw free market capitalism (gatlawk) sut masa ngamu ngamai lam de hkrai mungkan mungdan ni yawng wa sai hku re. Tinang mungdan akyu ara (self-interest) madung tawn prat kaw nna, akyu myat arau jawm tam ai mungkan de du wa ai. Dai majaw myu bawsang ni mungdan ningnan gyin halat shakut shaja ai lam hpe mungkan mungdan ni  yawng gaw  shanhte a akyu nnga yang garum shingtau madi shadaw na lam n nga ai re.

Raitim, maga mi de makam masham a majaw, myu htunghking n bung ai majaw; rau matut nga na tsep kawp n mai byin ai masa, shada sat hkat nat hkat (genocide) re ai lam zawn re manghkang kaba byin wa ai ginra ni hpe gaw, mungdan gadaga kaw na shanglawt jaw na madi shadaw shajang ma ai. Ga shadawn Kosovo, Bosnia, East Timor hte Sudan Darfur zawn re mungdan ni re. South Sudan gaw 2011 ning kaw UN kaw nna tara shang hparan ya ai hte "Referendum" mung shawa madi shadaw lam hpe dingdung Sudan shawa ni yawng 90% jan a madi shadaw ai the mungdan byin wa ai re.

Ndai Sudan dinghku majan hta masha yawng sen mi jan si hkrum ai hte tsinyam hkrum nna mungdan grai htenza mat ai a majaw, mungkan gadaka kawn nna gaw ndai ginra lahkawng rau n mai nga sai ngu hpe mu nna mungdan ningnan gyin shalat madi shadaw ya ai lam re. Dai majaw Myen mung nga rawt malan ni hta mung garan pru nna mungdan gawde na ngu hpe mungkan kaw nna mung madi shadaw ya lu ai lam lu na gaw yak la nga ai. Grau nna gaw, Myen ningbaw ningla ni hte Hpyendap gaw dai hpe madung ninghkap ai lam re. NCA mahkrun rai nga ai 21"Panglung hta na political discussion hta ndai gabaw "munghpawm kaw na n garan pru lu na" hta dang rang hkat nna, shawng de sit n mai taw nga ai lam, chye lu nga ai re.

Ga shadawn: Mungdan Lami Laman the Taiwan 1949 ning Communist ni hpe sum nna hprawng yen mat wa ai Miwa hpraw Chiang Kai-shek woi awn ai Koamington (KMT) ni gaw, Taiwan zinlawng de hprawng nga nna, mungdan langai hku gaw de wa sai. 1975 ning du hkra UN hta tara shang Miwa mungdan hte myu sha yawnga gawng malai masat masa la hkum let shara lu ai re. 1975 hpang kaw na Communist Asuya hpe madaw UN hte mungdan gadaga e Miwa mung ting a tara shang asuya hku masat ai majaw Taiwan mungdan gaw UN hte mungdan gadaga a madi shadaw masat masa hkrum ai lam n nga mat sai nu ai.

Mungkan mungdan ni, Taiwan hte tara shang dat kasa hku matut mahkai kanawn masum ai lam n nga tim, sut masa, shinggyin masa ni hku na gaw dingyang matut mahkai ai lam nga ma ai. US hte EU mungdan ni gaw, Taiwan hte matut nga, dingyang re. US gaw Taiwan hpe madung hpyen laknak n-gun shagrung ya ai mungdan rai nna, Miwa hpe shingla na matu jinghku hku da ai mungdan re.

Kachin Hte Mungdan Gyin Shalat Masa

 Kachin ni a mungdan gaw de masa hpe ntsa na hkrang ni hte shachyaw maram yu mai nga ai. Kachin kaw masha jahpan ram daw nga ai ngu nai tsun ai raitim, tinang a ginra ngu tsun ai shara ni hta Kachin ni law malawng nga sai i? Lamu ga shara hpe tsun ai shaloi, anhte a ginra ngu tsun ai shara ni gaw Kachin a lata kaw nan rai taw sai i?

Anhte kade tsun tim anthe nan tatut masa hta n lu madu nga yang gaw tara shang masat masa hkrum na lam n nga taw ai. Sut masa lam hta Kachin ni kade daram, ngang ngang kang kang lu tsap sai? Kachin ni gaw, ya du hkra, sut masa lam hta grai naw gawng kya nga ga ai. Gsd: Bank langai mung n lu nadu ai., Grau nna gaw Asuya ngu ai hkrang uphkang lam (executive) hte tara gyin shalat ai (legislative) hkrang ni nga sai i ngu ai rai nga ai. Kachin ni hta hpyen dap, balik. immigration hte uphkang rung hkrang n nga ai, ndai dap ni gaw kaja wa nan tinang mungdan ginra ngu shara ni hta tang du du lit la makawp maga nga sai i?. Maga mi de Kachin ni tinang a masha ni hpe tinang a lam, labau, htunghking, masat masa lam ni hta madung da ai hpaji lam ni jaw nga lu sai i?. Ndai hpaji lam ni gaw matut manoi ndut ndang (sustainable) byin ra na re.

Hpang jahtum hku nna; lama na anhte mungdan ndau dat yang anhte a shadip jahpang (sovereignty) hpe madi shadaw ya na mungkan gadaga the mungdan kaba ni nga na i? ngu ai re. Ndai lahta na mungkan shara shagu na mabyin masa ni hpe sharin hkaja la lu ai lam hta Mungdan angai byin tai wa na matu gaw madung ahkyak ai lam gaw, tinang nan ndai lam ni hpring wa hkra shajin da ra nga ga ai. Mungdan kade ndau tim, mungdan langai byin wa na n re zawn, n ningdau tim mungdan langai hku nga nga ai a myu ginra ni mung law law nga nga ai. Amyu langai gaw, shi a ginra hta hkrang masa (hkinghku) gu gu hte nga pra ai rai yang, shi hte shi mungdan langai hku tsap wa lu na re hpe mu lu nga ai.

Ga Hpungdim

Laknak lang rawt malan nna, mungdan gaw de nga ai zawn, democracy masa hku mung shawa a madi shadaw lam (referendum) hku nna, garan pru let mungdan hku tsap nga ai hpe mung mu lu nga ai. Ga shadawn, Scotlandni England kaw na laksan mungdan langai hku tsap na matu, lai wa sai ten e referendum galaw lai wa sai re. Rai tim, n garan na ngu ai maga, sindan pa (vote) law ai majaw, dai ni laksan mungdan hku n mai tsap nga ma ai re

Mungkan hta Mungdan ni byin wa ai lam gaw, Mungkan a mung masa lam hte dai ginra na amyu ni a shakut shaja ai lam the seng nga ai hpe mu lu ai. Mungkan tara masa hta, mungdan ngu ai masat masa shadawn jitna ni hpring tsup yang gaw,  mungdan langai byin wa mai ai ahkaw hkang nga nga ai Wunpawng ni mung, ndai masa lam ni hpe maram yu nna, shakut saw a nga ga law.

By : Hpauna Seng Hkum (BA - International Relations, Rangsit University, Thailand)